Choroby zakaźne – porady, objawy, leczenie, profilaktyka i przykłady 

Choroby zakaźne – czym są? 

Jak możemy scharakteryzować choroby zakaźne? Definicja zawarta w Ustawie z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi mówi, że jest to „choroba, która została wywołana przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego”. 

Choroby zakaźne, zwane też infekcyjnymi, są często związane z osłabieniem odporności i rozwijają się w efekcie zakażenia organizmu czynnikami takimi jak: 

• priony, 
• wirusy i wiroidy, 
• bakterie i riketsje,  
• grzyby,  
• niektóre toksyny.  

Należy podkreślić, że choroby zakaźne mogą występować u zwierząt i człowieka, a część z nich może być przenoszona między różnymi gatunkami.  

W jaki sposób może dojść do zakażenia? 

Najczęściej występującą przyczyną zakażenia jest kontakt z nosicielem lub chorym człowiekiem. Możliwe są także infekcje wynikające z kontaktu z chorą zwierzyną lub z zakażonymi produktami zwierzęcymi.  

Drogi rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych obejmują między innymi: 

• bezpośredni kontakt z chorym lub nosicielem, 
• kontakt z zakażonymi przedmiotami i powierzchniami,  
• drogi oddechowe (np. aerozol patogenów w powietrzu, droga kropelkowa), 
• zakażony pokarm i wodę,  
• zanieczyszczoną glebę, 
• materiał biologiczny pochodzący od osoby chorej lub nosiciela (np. nasienie, krew), 
• wektory, do których zaliczamy między innymi gryzonie, komary czy kleszcze.  

Choroby zakaźne – objawy 

Objawy chorób zakaźnych są zróżnicowane i zależne od czynnika infekcyjnego. Zdecydowanie inne symptomy będą występowały w przypadku zakażeń grzybiczych, inne w przypadku bakteryjnych chorób układu pokarmowego, a jeszcze inne przy infekcjach wirusowych. 

U chorego najczęściej występuje gorączka i uczucie osłabienia, choć możliwe są także infekcje przebiegające bezobjawowo. Podczas choroby zakaźnej pacjentowi może dokuczać ból głowy, objawy grypopodobne oraz powiększenie węzłów chłonnych.  

Pamiętajmy, by zawsze dokładnie obserwować organizm: 

• Zwróćmy uwagę na stan naszej skóry. Wszelkiego rodzaju objawy w postaci wysypki, rumienia, owrzodzenia, łuszczenia czy swędzenia powinny być skonsultowane z lekarzem. 
• Podczas niektórych chorób zakaźnych występują symptomy ze strony układu oddechowego, takie jak kaszel czy duszności.   
• Niepokojące powinny być dla nas biegunki oraz wszelkiego rodzaju zaburzenia ze strony układu pokarmowego, np. nudności czy wymioty. Mogą one świadczyć o infekcji bakteryjnej lub wirusowej.  
• Nie wolno też bagatelizować zaburzeń ze strony układu nerwowego. Zmiany neurologiczne, takie jak zawroty głowy, paraliż, drgawki czy niedowład kończyn, powinny być niezwłocznie zgłoszone lekarzowi, który zdecyduje o dalszym postępowaniu.  

W grupie omawianych rodzajów chorób zakaźnych wyróżniamy jednostki, które są szczególnie niebezpieczne i wysoce zakaźne. Przykładem może być dżuma, cholera czy wirusowe gorączki krwotoczne. Choroby te wymagają rygorystycznych metod zwalczania, gdyż stanowią szczególne zagrożenie dla zdrowia publicznego. 

Choroby zakaźne – rodzaje 

Ze względu na rodzaj działającego czynnika wyróżniamy następujące grupy chorób zakaźnych. Przykłady poniżej: 

Choroby wirusowe 

Przykłady: AIDS, grypa, COVID-19, choroba Heinego-Medina, półpasiec, odra, ospa wietrzna, różyczka, świnka, wścieklizna. 

Riketsjozy 

Przykład: gorączka plamista. 

Choroby bakteryjne

Przykłady: błonica, borelioza, cholera, dur brzuszny, dżuma, gruźlica, kiła, rzeżączka, tężec. 

Choroby grzybicze

Przykłady: aspergiloza, kandydoza, kryptokokoza. 

Choroby prionowe

Przykłady: choroba Creutzfeldta-Jakoba, gąbczaste zwyrodnienie mózgu (BSE). 

Częstość i rodzaje chorób zakaźnych występujących na świecie uzależnione są od wielu czynników, do których możemy zaliczyć między innymi: 

• stopień zaraźliwości, czyli możliwości czynnika chorobotwórczego do przeżycia i namnażania, a także do wywołania objawów chorobowych po przeniesieniu go do organizmu innego człowieka lub zwierzęcia, 
• szerokość geograficzną i występowanie obszarów endemicznych,   
• migracje ludzi, 
• gęstość zaludnienia, 
• rodzaj występujących wektorów, np. kleszczy czy komarów, 
• czynniki atmosferyczne (np. temperatura i wilgotność powietrza), 
• stopień rozwoju gospodarki, 
• profilaktykę i stosowanie środków zapobiegawczych, 
• poziom świadomości społecznej,  
• odporność na leki, 
• dostęp do opieki lekarskiej, 
• możliwości diagnostyki i leczenia.  

W skali globalnej wśród wszystkich chorób zakaźnych najczęściej występują choroby układu oddechowego, objawiające się kaszlem, dusznościami, katarem, złym samopoczuciem oraz bólem głowy. Ogólnoświatowy problem stanowią także gruźlica oraz zakażenia wirusem HIV.  

W ciągu kilku ostatnich dekad w populacji polskiej najczęściej odnotowywano grypę (wraz z objawami grypopodobnymi), zatrucia pokarmowe i zakażenia jelitowe (np. wywołane przez rotawirusy), zakażenia wirusami hepatotropowymi, ospę wietrzną oraz świnkę.  

Rok 2020 zmienił jednak ogólnoświatową rzeczywistość w aspekcie chorób zakaźnych, a walka z epidemią spowodowaną wirusem SARS-CoV-2 stała się priorytetem i najważniejszym celem działań rządów i instytucji związanych z ochroną zdrowia. 

Choroby zakaźne w Polsce  

Dane dotyczące odnotowanych przypadków chorób zakaźnych powinny być wysyłane przez lekarzy do powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych, które z kolei udostępniane są jednostkom wojewódzkim. Następnie na podstawie tych informacji Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP-PZH sporządza dwutygodniowe raporty dotyczące zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce.  

Na podstawie dokumentu stanowiącego podsumowanie odnośnie zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce można wywnioskować, że od 1 stycznia do 31 grudnia 2020 roku najczęściej stwierdzane były:  

• Salmonelloza: 5270 przypadków łącznie (w tym zatrucia pokarmowe, posocznica oraz inne zakażenia pozajelitowe), 
• Bakteryjne zakażenia jelitowe: 11800 przypadków (w tym między innymi zakażenia wywołane przez E. coli, Campylobacter, Yersinia enterocolitica i Y. pseudotuberculosis lub Clostridium difficile), 
• Wirusowe zakażenia jelitowe: 14386 przypadków ogółem (w tym wywołane przez rotawirusy i norowirusy), 
• Wirusowe zakażenia jelitowe u dzieci do lat 2: 6230 przypadków, 
• Biegunka i zapalenie żołądkowo-jelitowe (BNO; bliżej nieokreślone): 25857 przypadków ogółem (w tym 7238 przypadków u dzieci do lat 2), 
• Płonica (szkarlatyna): 7639 przypadków, 
• Choroba wywołana przez Streptococcus pyogenes (inwazyjna): 3104 przypadki ogółem (w tym 3028 przypadków róży), 
• Borelioza z Lyme: 12524 przypadki ogółem (w tym 104 przypadki neuroboreliozy), 
• Ospa wietrzna: 71392 przypadki, 
• Grypa i podejrzenia grypy: 3164446 przypadków ogółem (w tym 1262119 przypadków odnotowanych u dzieci poniżej 14. roku życia), 
• Zakażenia SARS-CoV-2 (COVID-19): 1255625 potwierdzonych przypadków oraz dodatkowo 17530 przypadków możliwych.  

Ważną informacją jest też fakt, że w 2020 roku nie odnotowano w Polsce żadnego przypadku: 

• cholery (w 2019 roku odnotowano 1 przypadek), 
• duru brzusznego (w 2019 roku odnotowano 3 przypadki), 
• duru rzekomego (A, B, C) (w 2019 roku odnotowano 2 przypadki), 
• dżumy, 
• wąglika, 
• nosacizny, 
• błonicy, 
• gorączki połogowej (w 2019 roku odnotowano 2 przypadki), 
• gorączki Pontiac (w 2019 roku odnotowano 13 przypadków), 
• ziarnicy wenerycznej wywołanej przez chlamydie (w 2019 roku odnotowano 3 przypadki), 
• ornitozy (zakażenia Chlamydia psittaci), 
• duru wysypkowego, 
• gorączki Q (w 2019 roku odnotowano 4 przypadki), 
• gorączki plamistej i innych riketsjoz (w 2019 roku odnotowano 4 przypadki), 
• poliomyelitis (wywołane wirusem dzikim oraz wirusem pochodzenia szczepionkowego), 
• wścieklizny (przy czym styczność, narażenie na wściekliznę i potrzebę szczepień odnotowano w 4277 przypadkach), 
• choroby Chikungunya (w 2019 roku odnotowano 2 przypadki), 
• gorączki zachodniego Nilu, 
• choroby wywołanej przez wirus Zika, 
• żółtej gorączki (żółtej febry), 
• wirusowej gorączki krwotocznej (np. Ebola, Marburg, Lassa), 
• ospy prawdziwej, 
• pryszczycy, 
• grypy ptaków typu A/H5 lub A/H5N1 u ludzi, 
• wrodzonej choroby wirusowej (np. różyczka wrodzona),  
• SARS (zespół ostrej niewydolności oddechowej wywołany przez koronawirusa SARS-coV-1), 
• ostrych zatruć żywnością skażoną biologicznie i/lub chemicznie (np. mikotoksynami, dioksynami lub polichlorowanymi bifenylami). 

Choroby zakaźne – profilaktyka 

Profilaktyka chorób zakaźnych obejmuje zarówno działania jednostkowe, jak i systemowe: 

Do działań, na które wpływ ma każdy obywatel, zaliczamy: 

• przestrzeganie higieny osobistej (np. częste mycie rąk),  
• noszenie maseczek w przestrzeni publicznej, 
• stosowanie rękawic ochronnych, np. podczas uprawy roślin (unikanie kontaktu z potencjalnie zakażoną glebą), 
• unikanie jedzenia i wody z niewiadomego źródła, 
• dezynfekcję przestrzeni i często używanych rzeczy,  
• unikanie skupisk ludzkich,  
• unikanie przebywania na terenach endemicznych występowania chorób zakaźnych, 
• dbanie o odporność i ogólny stan zdrowia,  
• unikanie kontaktu z osobami chorymi lub u których występuje podejrzenie choroby zakaźnej, 
• wykonywanie szczepień ochronnych zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych i oficjalnymi zaleceniami, np. przed egzotycznymi podróżami, 
• przestrzeganie konieczności odbycia izolacji lub kwarantanny, 
• przekazywanie prawdziwych informacji o swoim stanie zdrowia podczas badań lekarskich, zwłaszcza w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej.

Działania systemowe obejmują między innymi: 

• zapewnienie szczepień ochronnych, które stanowią najskuteczniejsze narzędzie walki z chorobami zakaźnymi, 
• rejestr każdego przypadku zakażenia lub choroby zakaźnej (zgodnie z Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U.2020.1845 ze zm.), 
• monitorowanie procesu rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych i epidemii,  
• ścisłą współpracę jednostek nie tylko na poziomie krajowym, ale też w skali europejskiej i ogólnoświatowej (np. stosowanie się do zaleceń WHO), 
• szerzenie wiedzy na temat chorób zakaźnych i możliwych działań profilaktycznych, 
• odpowiedni poziom diagnostyki i dostępu do opieki lekarskiej,  
• opracowanie planu działania na wypadek wystąpienia epidemii lub ognisk chorób zakaźnych. 

Choroby zakaźne a obowiązujące akty prawne 

Na terenie Europy istnieje obowiązek zgłaszania i monitorowania chorób zakaźnych.  Został on określony w 1999 roku przez Komisję Europejską, której prace są kontynuowane przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych (ECDC) z siedzibą w Sztokholmie (Szwecja).  

Zakres działalności tej instytucji obejmuje między innymi: 

• zbieranie danych z krajów Unii Europejskiej odnośnie 52 chorób zakaźnych, które analizowane są przy pomocy europejskiego systemu nadzorowania (ang. European Surveillance System – TESSy), 
• gotowość do pomocy krajom unijnym w przypadku wystąpienia chorób zakaźnych, 
• funkcję doradczą dla rządów i instytucji unijnych, 
• wykrywanie i analizę potencjalnych zagrożeń dla zdrowia w Unii Europejskiej, 
• koordynację europejskiego programu szkoleń w zakresie epidemiologii interwencyjnej oraz mikrobiologii w zdrowiu publicznym,  
• organizację corocznej europejskiej konferencji naukowej dotyczącej epidemiologii stosowanej chorób zakaźnych. 

Warto zaznaczyć, że Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych pozostaje w ciągłej współpracy z Europejską Agencją Leków, Europejskim Urzędem ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz Światową Organizacją Zdrowia (WHO).  

W Polsce obowiązującym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U.2020.1845 ze zm.).  

Załącznik do wyżej wymienionej Ustawy zawiera listę chorób zakaźnych i zakażeń, które podlegają obowiązkowi zgłoszenia w Polsce. Jest ona dość długa i obejmuje następujące przykłady: 

• bąblowica i wągrzyca, 
• biegunki o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej u dzieci do lat 2, 
• błonica, 
• borelioza z Lyme, 
• bruceloza, 
• Chikungunya, 
• chlamydiozy i inne zakażenia nierzeżączkowe układu moczowo-płciowego, 
• cholera, 
• choroba Creutzfeldta-Jakoba i inne encefalopatie gąbczaste, 
• choroba wirusowa Ebola (EVD), 
• czerwonka bakteryjna, 
• dur brzuszny i zakażenia pałeczkami durowymi, 
• dur wysypkowy (w tym choroba Brill-Zinssera) i inne riketsjozy, 
• dury rzekome A, B, C i zakażenia pałeczkami rzekomodurowymi, 
• dżuma, 
• giardioza, 
• gorączka Q, 
• gruźlica i inne mikobakteriozy, 
• grypa (w tym grypa ptaków u ludzi), 
• inwazyjne zakażenia Neisseria meningitidis, 
• inwazyjne zakażenia Streptococcus pneumoniae, 
• inwazyjne zakażenia Streptococcus pyogenes, 
• inwazyjne zakażenia Haemophilus influenzae, 
• jersinioza, 
• kampylobakterioza, 
• kiła, 
• kryptosporydioza, 
• krztusiec, 
• legioneloza, 
• leptospirozy, 
• listerioza, 
• nagminne zapalenie przyusznic (świnka), 
• nosacizna, 
• odra, 
• ornitozy, 
• ospa prawdziwa, 
• ospa wietrzna, 
• ostre nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitis) oraz inne ostre porażenia wiotkie, w tym zespół Guillaina-Barrégo, 
• płonica, 
• pryszczyca, 
• różyczka i zespół różyczki wrodzonej, 
• rzeżączka, 
• salmonellozy inne niż wywołane przez pałeczki Salmonella Typhi i Salmonella Paratyphi A, B, C oraz zakażenia przez nie wywołane, 
• tężec, 
• toksoplazmoza wrodzona, 
• tularemia, 
• wąglik, 
• wirusowe gorączki krwotoczne, w tym żółta gorączka, 
• wirusowe zapalenia wątroby (A, B, C, inne) oraz zakażenia wywołane przez wirusy zapalenia wątroby, 
• włośnica, 
• wścieklizna, 
• zakażenia żołądkowo-jelitowe oraz zatrucia pokarmowe o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej, 
• zakażenia szpitalne oraz zakażenia biologicznymi czynnikami chorobotwórczymi opornymi na antybiotyki kluczowe dla leczenia, 
• zakażenia wirusem zachodniego Nilu, 
• zakażenie ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV) i zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS), 
• zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej, 
• zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm), 
• zespół hemolityczno-mocznicowy i inne postaci zakażenia werotoksycznymi pałeczkami Escherichia coli (STEC/VTEC), 
• zespoły ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej (SARI) lub innej niewydolności narządowej o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej, 
• zimnica (malaria). 

Pamiętajmy, że znajomość etiologii i przebiegu chorób ma szczególne znaczenie  w działaniu prewencyjnym i procesie zwalczania epidemii. Walka z rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych jest ściśle związana ze sprawnym systemem zgłaszania przypadków i monitorowania rozwoju zachorowań. Tylko wysoka świadomość społeczna, przestrzeganie reżimu sanitarnego i skuteczne działanie władz na szczeblu lokalnym i ogólnokrajowym mogą szybko przeciwstawić się epidemii i zatrzymać rozprzestrzenianie się zakaźnych czynników chorobotwórczych.  

Źródła: 

• Dopieralska, P., & Krukowski, H. (2017). Wpływ zmian klimatycznych na występowanie wybranych chorób zakaźnych. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 23, 152-157. 
• Dziwisz, S. (2016). System szczepień ochronnych dzieci–szczepienia jako profilaktyka chorób zakaźnych. Kontrola Państwowa, 61(6 (371)), 91-98. 
• Godala, M., & Szatko, F. (2010). Zgłaszalność chorób zakaźnych. Cz. I. Ocena świadomości lekarzy dotycząca zgłaszania chorób zakaźnych do inspekcji sanitarnej. Probl Hig Epidemiol, 91(2), 198-205. 
• http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2020/index_mp.html (data dostępu: 6.03.2021) 
• https://europa.eu/european-union/about-eu/agencies/ecdc_pl  (data dostępu: 6.03.2021) 
• https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20082341570/U/D20081570Lj.pdf (data dostępu: 6.03.2021) 
• http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2020/INF_20_12B.pdf (data dostępu: 6.03.2021) 
• https://www.gov.pl/web/gis/gruzlica–choroba-ktora-nie-pozwala-o-sobie-zapomniec (data dostępu: 6.03.2021) 
• https://www.gov.pl/web/gis/rotawirusy  (data dostępu: 6.03.2021) 
• https://www.gov.pl/web/gis/szczepienie-czy-ospa-party (data dostępu: 6.03.2021).