Uzależnienia – objawy, skutki, definicja i rodzaje uzależnień 

Czym jest uzależnienie? – definicja 

Definicje uzależnienia mogą się nieznacznie od siebie różnić. Inaczej przedstawiony zostanie problem uzależnienia w literaturze naukowej z dziedziny psychologii, a inaczej w klasyfikacjach medycznych czy tekstach napisanych przez osoby, które same zmagają się z uzależnieniem i chcą podzielić się swoim doświadczeniami z innymi ludźmi. 

Najprostsza definicja uzależnienia określa je jako nabytą, silną potrzebę wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. 

W literaturze medycznej podkreśla się psychopatologiczny aspekt uzależnienia. Definicja uzależnienia w tym przypadku określa je jako zaburzenie o charakterze przewlekłym, które prowadzi do zmian w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, przebiega z nawrotami, a jego istotą jest utrata kontroli nad zachowaniami popędowymi. 

Pewne cechy uzależnienia są wspólne dla każdego jego rodzaju i występują jako element obrazu klinicznego zaburzenia. Do cech tych należą: 

1. Zachowanie (uzależnienie behawioralne) lub przyjmowanie substancji uzależniającej jest nawykowe, częste, regularne i stereotypowe. 
2. Zachowanie lub przyjmowanie substancji psychoaktywnej ma charakter kompulsywny (przymusowy), zabiera znaczną część czasu i trudno je zaprzestać całkowicie i trwale; 
3. Uzależnienie stanowi przyczynę problemów zdrowotnych, finansowych i społecznych dla osoby uzależnionej, a często również dla jej bliskich. 
4. Następuje fizjologiczna adaptacja – tolerancja (uzależnienie od substancji psychoaktywnych) oraz pojawia się zespół abstynencyjny po zaprzestaniu przyjmowania substancji lub angażowaniu się w pewne zachowania (uzależnienie behawioralne, społeczne). 

Kiedy zadajemy sobie pytanie o definicję jakiegoś zjawiska, szukamy odpowiedzi na pytanie, czym ono jest. Aby jednak w pełni zrozumieć istotę uzależnień, nie wystarczy odpowiedzieć na pytanie „Co to jest uzależnienie?”. Należy również zastanowić się, skąd się ono bierze i jakie są jego przyczyny. 

Uzależnienie – przyczyny 

Autorzy w zależności od dyscypliny naukowej, którą się zajmują, przedstawiają inne teorie dotyczące podłoża uzależnień. Należy przy tym podkreślić, że teorie te nie muszą się wzajemnie wykluczać, a wręcz mogą się nawzajem uzupełniać. Odmienność tych teorii odzwierciedla raczej skupienie się autorów na elementach uzależnień, które wiążą z się preferowanym przez nich obszarem nauki.  

Teorie na temat podłoża uzależnień możemy więc podzielić na teorie biologiczne, genetyczno-behawioralne, psychologiczne, środowiskowe (akcentujące wpływ i rolę rodziny) i socjologiczne. 

• Teorie biologiczne – wskazują na rolę biologicznych czynników w mechanizmie powstawania uzależnienia, czyli na rolę układu nagrody. Na układ nagrody składają się ścieżki mózgowe: dopaminowa i serotoninowa. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych lub podejmowanie pewnych czynności doprowadza do rozregulowania pracy układu nagrody, co skutkuje rozwojem uzależnienia. 
• Teorie genetyczno-behawioralne – podkreślają rolę dziedziczenia skłonności do uzależnień i pewnych cech temperamentu, które mogą wpływać na większe ryzyko rozwoju uzależnienia u danej osoby. Cechy te zwiększają skłonność do poszukiwania nowych doświadczeń i dodatkowych źródeł stymulacji.  
• Teorie psychologiczne – przyczyn rozwoju uzależnienia psycholodzy upatrują w ludzkiej psychice. Uważają, że zażywanie środków psychoaktywnych lub wykonywanie pewnych czynności jest przejawem adaptacyjnych i obronnych mechanizmów osobowości. 
• Teorie środowiskowe – zwolennicy teorii środowiskowych uważają, że nieprawidłowe wzorce rodzinne mogą sprzyjać kształtowaniu się u dziecka osobowości podatnej na uzależnienie, jak również być przyczyną silnego stresu, z którym dana osoba próbuje sobie poradzić, sięgając po środek uzależniający. 
• Teorie socjologiczne – wskazują na czynniki społeczne i kulturowe przyczyniające się do rozwoju i podtrzymujące zjawisko uzależnienia. Osadzają one problem uzależnienia w szerszym kontekście, traktując je nie tylko jako zaburzenie dotykające daną jednostkę, ale całe społeczeństwo. 

Rodzaje uzależnień – jakie są? 

Nie ma jednego rodzaju uzależnienia. Rodzaje uzależnień są różne i które pomimo posiadania pewnych cech wspólnych charakteryzują się też wyraźnymi różnicami. Uzależnienia możemy pogrupować na dwa sposoby.  

Pierwszy sposób polega na przyjęciu jako kryterium podziału rodzaj objawów, jakie wywołuje dane uzależnienie (uzależnienie fizyczne lub uzależnienie psychiczne). 

 W drugim przypadku uzależnienia dzielimy ze względu na przedmiot uzależnienia, „czynnik”, od którego uzależniona jest dana osoba. Zatem jakie są uzależnienia ze względu na przedmiot uzależnienia? 

• Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – istnieje kilka typów substancji, których zażywanie może prowadzić do rozwoju uzależnienia. Należą do nich środki wywołujące uzależnienie fizyczne i psychiczne (alkohol; benzodiazepiny; opiaty, czyli np. morfina, heroina) oraz substancje powodujące uzależnienie wyłącznie psychiczne (nikotyna; psychodeliki, np. LSD; psychostymulanty, do których należą np. amfetamina i kokaina). 
• Uzależnienie behawioralne – jest to uzależnienie od pewnych zachowań, które sprawiają przyjemność. Występuje tutaj uzależnienie psychiczne. Do czynności, od których można się uzależnić, zaliczamy np. seks, masturbację, granie w gry komputerowe, hazard, pracę, jedzenie, zakupy, samookaleczanie. 
• Uzależnienie społeczne – kluczowym elementem jest chęć przynależności jednostki do określonej grupy społecznej, która wiąże się z silnym uzależnieniem od grupy, potrzebą jej aprobaty i opinii. Osoba uzależniona, chcąc pozostać częścią grupy, jest skłonna bezwzględnie podporządkować się zasadom i regułom w niej panującym (w grupie może panować przymus zażywania jakichś substancji psychoaktywnych lub podejmowania działań o charakterze przestępczym).  

Uzależnienia – objawy 

Na to, jakie objawy uzależnienia wystąpią w jego przebiegu, duży wpływ ma rodzaj uzależnienia.  

W przypadku nałogowego przyjmowania substancji psychoaktywnych u osoby uzależnionej mogą wystąpić objawy psychiczne, fizyczne lub ich połączenie. Typ substancji wpływa na charakter i intensywność doznawanych objawów fizycznych. Objawy fizyczne u osoby uzależnionej od alkoholu będą różnić się od objawów osoby zmagającej się z uzależnieniem od narkotyków. 

Kiedy mówimy o uzależnieniu behawioralnym, to objawami towarzyszącymi są zawsze objawy psychiczne. 

Do objawów fizycznych uzależnienia zaliczamy zjawisko tolerancji to konieczność zażywania coraz większych dawek środka psychoaktywnego w celu uzyskania tego samego efektu (np. w początkowej fazie uzależnienia osoba wypala 4 papierosy dziennie, później ta sama osoba wypala paczkę dziennie, żeby uzyskać ten sam efekt, który kiedyś uzyskiwała po wypaleniu 4 papierosów). Zespół abstynencyjny pojawia się w momencie, kiedy z organizmu zostanie usunięta substancja uzależniająca, co prowadzi do wielu nieprzyjemnych, fizycznych dolegliwości.  

Fizyczne objawy uzależnienia związane z nadużywaniem alkoholu: 

• drżenie mięśni, 
• zaburzenia związane z układem krążenia, takimi jak nadciśnienie tętnicze i tachykardia, 
• zwiększona potliwość, 
• problemy z funkcjonowaniem układu pokarmowego: biegunki, nudności i wymioty, 
• bóle głowy, 
• wysuszenie śluzówek, 
• poczucie ciągłego zmęczenia i ogólnego osłabienia. 

Fizyczne objawy uzależnienia związane z nadużywaniem narkotyków: 

• poszerzone źrenice; reakcja na zmianę natężenia światła jest znikoma, 
• biegunki lub zaparcia, 
• wzmożona potliwość, 
• występowanie krwotoków z nosa, 
• nadpobudliwość lub spowolnienie psychoruchowe, 
• tachykardia i odczuwanie bólów w klatce piersiowej, 
• wysuszenie śluzówek (np. śluzówki nosa podczas przyjmowania środków donosowo), 
• spadek masy ciała, często bardzo duży (np. przy przyjmowaniu psychostymulantów), 
• omdlenia, 
• zapaść krążeniowa, 
• znaczne pogorszenie stanu uzębienia i cery, 
• odczuwanie uporczywego bólu w różnych częściach ciała. 

Psychiczne objawy uzależnienia: 

• Wzrost aktywności ukierunkowanej na poszukiwanie środka uzależniającego lub możliwości zaangażowania się w czynność, od której osoba jest uzależniona w celu uzyskania pożądanych stanów emocjonalnych i zmysłowych, np. poczucia błogostanu, spokoju i euforii. 
• Zażywanie środka lub pewne zachowania stają się „centrum” świata osoby uzależnionej. Osoba uzależniona podporządkowuje swoje życie (myśli i działania) uzależnieniu, które jest przymusowe, częste i poza kontrolą. 
• Natrętne, nawracające myśli i obsesja na punkcie czynności lub substancji uzależniającej pojawiają się nawet po latach abstynencji. 
• Osłabienie kontroli impulsów. Osoba uzależniona reaguje silnie i szybko na bodźce, które przypominają jej o przedmiocie uzależnienia (substancji, zachowaniu), i impulsywnie, nieświadomie zaczyna poszukiwać środka, od którego jest uzależniona. 
• Anhedonia, brak zainteresowania otoczeniem i czynnościami, które nie są w żaden sposób powiązane z uzależnieniem. 
• Obniżenie nastroju, nerwowość, rozdrażnienie i stany lękowe, zaburzenia snu, w tym bezsenność. 

Od czego najłatwiej można się uzależnić? 

Określenie substancji lub czynności, od której najłatwiej można się uzależnić, jest trudnym zadaniem. Każdy człowiek jest inny, z właściwym tylko dla siebie wachlarzem predyspozycji genetycznych, cech osobowościowych, upodobań i bagażem doświadczeń. Różnice te mogą okazać się kluczowe w rozwoju uzależnienia, gdyż często warunkują, czy dana osoba sięgnie po niebezpieczną substancję, np. narkotyki, lub czy pewne czynności w jej życiu nabiorą charakteru kompulsywnego i staną się narzędziem do zaspokajania potrzeb i radzenia sobie z problemami, np. uzależnienie od pornografii. 

Warto przyjrzeć się bliżej najpopularniejszym środkom uzależniającym w celu określenia ich potencjału uzależniającego, czyli tego, z jaką łatwością i siłą uzależniają one od siebie ludzi. 

Alkohol  

Uzależnienie od alkoholu można traktować jako problem dość powszechny w Polsce. Spowodowane jest to łatwym dostępem do alkoholu i wciąż kultywowaną w naszym kraju tradycją spożywania trunków wysokoprocentowych przy okazji spotkań towarzyskich czy świętowania. Alkohol jest substancją, która przy długotrwałym stosowaniu wywołuje szereg zmian patologicznych w niemalże wszystkich układach naszego ciała i prowadzi do rozwoju wielu śmiertelnych chorób. Alkohol powoduje uzależnienie psychiczne i fizyczne z wyjątkowo silnymi objawami zespołu abstynencyjnego (zespół majaczeniowy). 

Nikotyna  

Jest substancją, która wywołuje silne uzależnienie psychiczne. Według badaczy uzależnienie od nikotyny jest najsilniejszym uzależnieniem, mocniejszym od kokainowego czy heroinowego. Objawy abstynencji w przypadku uzależnienia od nikotyny są bardzo dokuczliwe, co skłania wielu palaczy do sięgnięcia po kolejnego papierosa.  

Leki  

Wiele osób, gdy myśli o uzależnieniu od środków chemicznych, w pierwszej kolejności wskazuje na substancje zabronione, takie jak np. kokaina czy amfetamina jako najbardziej powszechne przyczyny uzależnienia. Jednak bardzo duży odsetek osób uzależnia się od środków, które są dopuszczane do obrotu. Są to najczęściej leki nasenne, uspokajające, przeciwbólowe, pobudzające i dopingujące. Na szczególną uwagę zasługują barbiturany i benzodiazepiny, które wywołują silne uzależnienie psychiczne i fizyczne. Współcześnie odchodzi się od stosowania barbituranów, a benzodiazepiny, nawet jeśli są przepisywane pacjentowi, to nie do przewlekłego stosowania ze względu na ich wysoki potencjał uzależniający. 

Środki z grupy opioidów  

Należą do nich m.in. heroina i morfina. Są to najsilniejsze i najbardziej efektywne substancje do uśmierzania bólu. W małych dawkach wywołują stany euforii, a w dużych zamroczenia. Ich zażywanie powoduje uzależnienie psychiczne i fizyczne. W przypadku heroiny silne uzależnienie psychiczne może pojawić się już po pierwszej dawce narkotyku. 

Środki pobudzające  

Do grupy tej zaliczamy np. kokainę i amfetaminę. Wykazują, jak sama nazwa wskazuje, działanie pobudzające na nasz układ nerwowy. W mniejszych dawkach powodują wzrost aktywności psychoruchowej, wyostrzenie zmysłów i euforię. Przy długotrwałym stosowaniu może pojawić się bezsenność, brak apetytu oraz istnieje ryzyko rozwoju depresji i psychozy. 

Część z wymienionych substancji powoduje „łatwość” uzależnienia przez swoją niemalże nieograniczoną dostępność i przyzwolenie społeczne na ich stosowanie (nikotyna, alkohol, część leków). Inne wykazują wyjątkowo silne działanie na układ nagrody i wywołują bardzo dotkliwy zespół abstynencyjny, który skłania do ponownego zażycia środka (środki pobudzające, opioidy, alkohol, nikotyna, również niektóre leki). Niektóre ze środków cieszą się również dużą popularnością i sprawiają, że osoby, które pragną spróbować „czegoś nowego”, zdecydują się na ich wybór (np. amfetamina, heroina).  

Uzależnienia a konsekwencje zdrowotne 

Uzależnienie odbija się negatywnie na zdrowiu fizycznym, ale także psychicznym. Wieloletnie zażywanie środków psychoaktywnych prowadzi do uszkodzenia licznych narządów i może doprowadzić do rozwoju wielu schorzeń, także tych śmiertelnych. Osoby uzależnione mogą także zmagać się z innymi zaburzeniami o podłożu psychicznym, co wpływa na znaczne pogorszenie jakości ich życia oraz sprawia, że wyjście z nałogu staje się jeszcze trudniejsze. 

Do szkód zdrowotnych będących wynikiem uzależnienia zaliczamy: 

• zwiększone ryzyko rozwoju szeregu poważnych zaburzeń psychicznych, np. psychozy, nerwicy, stanów lękowych i depresji, 
• znaczne pogorszenie ogólnego stanu zdrowia fizycznego związane z uszkodzeniem wielu narządów wewnętrznych wchodzących w skład układów: pokarmowego (np. jelita, żołądek, wątroba), nerwowego, krążenia (serce i naczynia krwionośne), oddechowego (np. płuca, gardło) i moczowo-płciowego (nerki), 
• przedawkowania substancji psychoaktywnych i zatrucia (mogą być ze skutkiem śmiertelnym), 
• uszkodzenia płodu wynikające z zażywania środków psychoaktywnych w czasie ciąży, 
• obniżoną odporność oraz związane z tym częstsze infekcje wirusowe i bakteryjne. Działanie układu immunologicznego jest osłabione przez wyczerpanie organizmu i korzystanie z niesterylnych igieł i strzykawek, 
• zmniejszoną zdolność ośrodkowego układu nerwowego do prawidłowej oceny sytuacji zewnętrznej, a czasem jej zupełny zanik. Stwarza to ogromne zagrożenie dla osoby uzależnionej, jej zdrowia i życia, 
• zaburzenia w sferze seksualnej (w przypadku uzależnienia od seksu czy pornografii), wady postawy i wzroku (uzależnienie od Internetu, gier komputerowych). 

 Skutki uzależnienia 

Oprócz wspomnianych już konsekwencji zdrowotnych uzależnienia skutkują również pogorszeniem się funkcjonowania jednostki w innych sferach życia. Uzależnienie i jego negatywne konsekwencje nie dotyczą wyłącznie osoby uzależnionej, ale także środowiska społecznego, w którym dana jednostka żyje – w szczególności najbliższej rodziny. 

Wyróżniamy następujące skutki uzależnienia: 

• zwiększona śmiertelność wśród osób uzależnionych oraz podatność na rozwój licznych schorzeń fizycznych i psychicznych będących skutkiem nadużywania substancji lub angażowania się w ryzykowne zachowania (np. uprawianie seksu z dopiero poznaną osobą bez zabezpieczenia), 
• zaburzenie relacji rodzinnych – ryzyko wystąpienia współuzależnienia, syndromu DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików), DDD (dorosłe dzieci z rodzin dysfunkcyjnych) i parentyfikacji (zamiana ról i przejęcie przez dzieci obowiązków oraz ról rodziców), 
• popadanie w konflikty z prawem lub stanie się ofiarą przestępstwa, 
• problemy finansowe, popadanie w długi, 
• utrata pracy (np. z powodu częstych nieobecności, pojawiania się w pracy „pod wpływem”). 
• wykluczenie społeczne, napiętnowanie i dyskryminacja, 
• ograniczone możliwości edukacyjne, zawodowe i wypoczynku, 
• utrata poczucia tożsamości, celów życiowych, 
• trudności z wchodzeniem w relacje intymne i trwaniem w nich. 

Leczenie uzależnienia – w jaki sposób? 

Proces leczenia uzależnienia opiera się przede wszystkim na dobraniu odpowiedniej metody psychoterapii dopasowanej do potrzeb pacjenta. Poszczególne rodzaje uzależnień wymagają zastosowania innych technik terapeutycznych. Czasem w leczeniu uzależnienia stosuje się również środki farmakologiczne. Ma to miejsce zwykle w przypadku uzależnienia od substancji psychoaktywnych lub gdy uzależnieniu towarzyszą jeszcze inne zaburzenia psychiczne, jak np. depresja, które mogą wymagać leczenia farmakologicznego.  

Konstruując schemat leczenia, bierze się pod uwagę: 

• indywidualną sytuację pacjenta – każda osoba uzależniona w procesie leczenia powinna być traktowana jako indywiduum, z planem leczenia skrojonym idealnie pod jej potrzeby, 
• rodzaj zażywanej substancji – w przypadku uzależnienia od środków psychoaktywnych (np. alkohol, nikotyna, opioidy), 
• etap zaawansowania uzależnienia, 
• stopień wyniszczenia organizmu. 

Terapia uzależnień może mieć formę długoterminową lub krótkoterminową i odbywać się w warunkach szpitalnych lub ambulatoryjnych (pacjent nie przebywa w szpitalu całodobowo, lecz przychodzi na umówione wizyty lekarskie lub sesje psychoterapeutyczne). 

Proces terapeutyczny ma na celu uświadomienie osobie uzależnionej istoty jej zaburzenia, wskazanie psychologicznych mechanizmów, które są odpowiedzialne za podtrzymywanie uzależnienia. Psychoterapia pomaga także zrozumieć pacjentowi rzeczywisty rozmiar nałogu poprzez urealnienie doświadczanych strat i motywowanie do wzięcia odpowiedzialności za własne życie. 

W przypadku uzależnienia od substancji psychoaktywnych do najpopularniejszych metod leczenia zaliczamy: 

• Detoks organizmu – czyli jego odtruwanie. Osoba uzależniona otrzymuje kroplówki, które umożliwiają uzupełnienie poziomu minerałów, witamin i elektrolitów. Ten typ leczenia stosuje się, gdy uzależnienie jest bardzo silne lub w momencie, kiedy toksyny spowodują zatrucie organizmu. Jest to zwykle początek procesu leczenia. Na dalszym etapie stosuje się metody wymienione poniżej. 
• Model Minnesota – zindywidualizowane podejście do pacjenta z aktywnym udziałem rodziny pacjenta w procesie leczenia. Celem jest całkowita abstynencja. 
• Terapię substytucyjną – w procesie leczenia wykorzystywane są leki, które powodują podobne efekty do zażywanych wcześniej środków psychoaktywnych. Celem tej metody leczenia jest złagodzenie objawów zespołu abstynencyjnego dzięki stopniowemu zmniejszaniu dawek aż do momentu ich całkowitego wyeliminowania. 
• Terapię poznawczo-behawioralną – ma ona na celu wypracowanie z pacjentem nowych, prawidłowych modeli zachowań oraz reguł i zasad mających ułatwić osobie uzależnionej trwanie w abstynencji. 
• Model społeczności terapeutycznych – jest to forma terapii długoterminowej i grupowej, w której osoby uzależnione tworzą pewną wspólnotę. Mieszkają w jednym miejscu, razem pracują i wspólnie uczą się, jak funkcjonować w życiu codziennym bez sięgania po używki. Grupa jednocześnie otrzymuje wsparcie ze strony specjalistów – psychologów i terapeutów. 
• Prowadzenie zapisków pozwalających na obserwację własnych uczuć i zachowań. 

Osoba, która jest uzależniona behawioralnie, zwykle nie musi rezygnować w pełni z działań związanych z nałogiem, tak jak ma to miejsce w przypadku osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych (np. zakupoholik nie musi zupełnie rezygnować z zakupów, musi jednak zrezygnować z nałogowych wzorców kupowania). 

Proces leczenia uzależnień behawioralnych i społecznych opiera się na metodach, takich jak np.  

• terapia poznawczo-behawioralna, 
• terapia humanistyczna – kładzie nacisk na podmiotowość jednostki oraz odkrycie i docenienie jej zasobów (cechy osobowości, talenty, relacje interpersonalne), które mogą okazać się kluczowe w procesie psychoterapii i odpowiednio wykorzystane mogą poprawić jakość życia pacjenta, 
• terapia systemowa – utożsamiana jest zwykle z terapią rodziny. Celem jest przede wszystkim poprawa relacji panujących w rodzinie i wypracowanie prawidłowych metod komunikacji, 
• uczestnictwo w spotkaniach grupy wsparcia, 
• metoda „dialogu motywującego” – opiera się na współpracy i dialogu psychoterapeuty i pacjenta. Służy umocnieniu u osoby uzależnionej jej własnej motywacji i zobowiązania do zmiany.  

Najważniejszym momentem w procesie leczenia uzależnień jest chwila, w której osoba uzależniona zauważa, że ma problem i potrzebuje pomocy oraz decyduje się takiej pomocy szukać. Leczenie powinno rozpocząć się możliwie jak najwcześniej, gdyż wówczas przynosi najlepsze rezultaty.  

Źródła: 

• Jędrzejko, M. (2009). Współczesne teorie i praktyka profilaktyki uzależnień chemicznych i niechemicznych. Warszawa: Wydawnictwo Aspra. 
• Grzegorzewska, I., Cierpiałkowska, L. (2018). Uzależnienia behawioralne. Wydawnictwo Naukowe PWN. 
• Modrzyński, R. (2019). Zaburzenia związane z używaniem alkoholu – propozycje zmian w klasyfikacji icd-11. Polskie Forum Psychologiczne, 24(3), s. 324-333. 
• Grisel, J. (2020). Nigdy dość. Mózg a uzależnienia. Wydawnictwo Rebis.